شقاق مقعدی یکی از شایع‌ترین و در عین حال دردناک‌ترین مشکلات ناحیه مقعد است. این بیماری درواقع یک زخم خطی کوچک در پوشش داخلی کانال مقعد است که می‌تواند بر اثر یبوست، زایمان، استرس یا تحریک‌های مکرر ایجاد شود.
اما همه شقاق‌ها مشابه نیستند؛ برخی تازه ایجاد شده‌اند و با درمان ساده بهبود می‌یابند (شقاق حاد)، در حالی که بعضی دیگر مزمن و عمیق می‌شوند و به درمان‌های پیشرفته‌تر نیاز دارند (شقاق مزمن).
درک تفاوت شقاق حاد و مزمن به شما کمک می‌کند درمان مناسب‌تری انتخاب کنید و از بازگشت دوباره بیماری جلوگیری نمایید.
اگر در حال جستجوی درمان شقاق در اصفهان هستید، آگاهی از نوع شقاق (حاد یا مزمن) به شما کمک می‌کند تصمیم درستی برای مراجعه به پزشک و انتخاب روش درمان داشته باشید.
در ادامه، تمام مراحل از تشخیص تا درمان و پیشگیری را به زبان ساده بررسی می‌کنیم.
شقاق چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟
شقاق یا Fissure یک ترک یا پارگی در پوست یا مخاط ناحیه مقعد است. این آسیب معمولاً به علت عبور مدفوع سخت، فشار زیاد هنگام اجابت مزاج، یا التهاب طولانی‌مدت ایجاد می‌شود.
وقتی ترک تازه باشد و هنوز التهاب سطحی است، به آن شقاق حاد گفته می‌شود. اما اگر بیش از ۶ هفته از شروع آن بگذرد و زخم عمق پیدا کند، به شقاق مزمن تبدیل می‌شود.
دلایل شایع ایجاد شقاق:
- یبوست مزمن و زور زدن هنگام دفع
- بارداری و زایمان طبیعی
- اسهال مزمن یا حرکات مکرر روده
- رژیم غذایی کم‌فیبر
- استرس و انقباض طولانی عضلات مقعد
تفاوت شقاق حاد و مزمن از نظر علائم و شدت آسیب
در نگاه اول هر دو نوع شقاق دردناک هستند، اما شدت و تداوم علائم می‌تواند نشان‌دهنده مرحله بیماری باشد.
| ویژگی‌ها | شقاق حاد | شقاق مزمن |
| مدت زمان بیماری | کمتر از ۶ هفته | بیش از ۶ هفته |
| شدت درد | تیز و لحظه‌ای، هنگام اجابت مزاج | مداوم، همراه با سوزش طولانی |
| خون‌ریزی | مقدار کم، تازه و قرمز روشن | ممکن است کاهش یابد یا گهگاه تکرار شود |
| ظاهر زخم | سطحی و تازه | عمیق، سفت و دارای پوست اضافه در اطراف |
| پاسخ به درمان خانگی | معمولاً خوب و سریع | اغلب نیازمند درمان دارویی یا جراحی |
| احتمال عود | کم | زیاد در صورت درمان ناقص |
علائم هشداردهنده برای مراجعه به پزشک
اگر یکی از علائم زیر را تجربه می‌کنید، احتمال شقاق مزمن وجود دارد و باید حتماً پزشک را ملاقات کنید:
- درد شدید هنگام دفع که بیش از چند دقیقه طول می‌کشد.
- خون‌ریزی مکرر از مقعد (حتی مقدار کم).
- خارش یا ترشح از ناحیه مقعد.
- احساس زائده پوستی کوچک در لبه مقعد.
- عدم بهبود پس از دو هفته درمان خانگی.
تأخیر در درمان شقاق مزمن ممکن است باعث فیبروز عضله و حتی نیاز به جراحی شود.
روش‌های تشخیص شقاق حاد و مزمن
تشخیص دقیق نوع شقاق (حاد یا مزمن) نقش مهمی در انتخاب درمان مناسب دارد. پزشک معمولاً پس از بررسی شرح حال بیمار و معاینه فیزیکی ناحیه مقعد، می‌تواند به‌راحتی بین دو نوع شقاق تمایز قائل شود.
در این مرحله، پزشک از بیمار درباره‌ی مدت زمان درد، شدت سوزش، وجود خون‌ریزی، یبوست یا سابقه بیماری‌های مقعدی سؤال می‌کند.
روش‌های تشخیص بالینی
- معاینه چشمی (Visual Inspection):
در اغلب موارد، پزشک بدون نیاز به ابزار خاصی، با نگاه مستقیم به ناحیه مقعد، وجود ترک یا زخم را مشاهده می‌کند.
در شقاق حاد، زخم سطحی و تازه است، در حالی‌که در شقاق مزمن، لبه‌های زخم ضخیم، سفت و دارای پوست اضافه (Skin tag) هستند. - معاینه انگشتی (Digital Rectal Exam):
این روش برای بررسی تون عضلانی و اسپاسم عضله اسفنکتر داخلی استفاده می‌شود.
در شقاق حاد به‌دلیل درد زیاد، ممکن است انجام این معاینه محدود یا غیرممکن باشد، اما در مراحل مزمن می‌تواند اطلاعات ارزشمندی بدهد. - آنوسکوپی (Anoscopy):
پزشک برای مشاهده دقیق‌تر قسمت داخلی کانال مقعد، از وسیله‌ای به نام آنوسکوپ استفاده می‌کند.
این ابزار کمک می‌کند سایر مشکلات مانند بواسیر داخلی، فیستول، یا زخم‌های ناشی از عفونت از شقاق افتراق داده شوند. - پروکتوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی:
در صورت وجود خون‌ریزی‌های مکرر یا مزمن، پزشک ممکن است از روش‌های تصویری پیشرفته‌تر مانند پروکتوسکوپی استفاده کند تا سایر بیماری‌های جدی‌تر مانند پولیپ یا سرطان مقعد رد شوند.
مواردی که پزشک هنگام معاینه بررسی می‌کند:
- محل زخم: معمولاً در خط میانی پایین (Posterior midline) قرار دارد؛ در زنان ممکن است گاهی در قسمت قدامی باشد.
- عمق و وضعیت لبه‌های زخم: اگر زخم عمیق و لبه‌ها فیبروزه باشند، نشانه مزمن بودن است.
- وجود پوست اضافه (Skin tag) یا برجستگی کوچک در انتهای ترک: یکی از علائم مشخص شقاق مزمن محسوب می‌شود.
- وجود عفونت یا ترشح: در موارد پیشرفته ممکن است علائم ثانویه عفونت مشاهده شود.
تشخیص دقیق نوع شقاق، تعیین می‌کند که بیمار باید درمان محافظه‌کارانه دریافت کند یا نیازمند مداخلات دارویی و جراحی است.
درمان شقاق حاد (درمان محافظه‌کارانه)
در مراحل ابتدایی بیماری که زخم هنوز سطحی است و کمتر از ۶ هفته از شروع علائم گذشته، درمان‌های خانگی و محافظه‌کارانه در اغلب بیماران مؤثر خواهند بود.
هدف این درمان‌ها کاهش التهاب، رفع اسپاسم عضله و ترمیم تدریجی بافت آسیب‌دیده است.
روش‌های مؤثر در درمان شقاق حاد
۱. اصلاح رژیم غذایی و افزایش فیبر
تغذیه نقش کلیدی در بهبود شقاق دارد. مصرف روزانه سبزیجات تازه، میوه‌ها، غلات سبوس‌دار و نوشیدن ۸ تا ۱۰ لیوان آب در روز باعث نرم شدن مدفوع و کاهش فشار در هنگام اجابت مزاج می‌شود.
در صورت یبوست مقاوم، پزشک ممکن است ملین‌های طبیعی مانند پسیلیوم یا داروهای ملین تجویز کند.
۲. حمام نشسته (Sitz Bath)
نشستن در آب ولرم به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، ۲ تا ۳ بار در روز به‌ویژه بعد از اجابت مزاج، باعث:
- کاهش اسپاسم عضله مقعد
- افزایش جریان خون در ناحیه آسیب‌دیده
- تسریع ترمیم بافت و کاهش درد می‌شود.
نکته: استفاده از مقدار کمی نمک اپسوم (Epsom Salt) یا جوش شیرین در آب ولرم می‌تواند اثر ضدالتهابی را افزایش دهد.
۳. پرهیز از زور زدن و کنترل حرکات روده
زور زدن هنگام دفع، عامل اصلی تشدید شقاق است. بیمار باید از نگه داشتن مدفوع خودداری کند و در صورت نیاز از برنامه منظم دفع (مثلاً هر صبح بعد از صبحانه) پیروی کند.
۴. استفاده از داروهای موضعی و کرم‌های تجویزی
پزشک معمولاً بسته به شدت درد و التهاب، پمادهای زیر را توصیه می‌کند:
- پماد لیدوکائین: بی‌حسی موضعی و کاهش فوری درد.
- پماد نیتروگلیسیرین ۰٫۲٪ یا دیلتیازم: افزایش خون‌رسانی و کاهش اسپاسم عضله اسفنکتر.
- کرم زینک اکساید یا وازلین طبی: ایجاد لایه محافظ برای جلوگیری از تحریک مجدد زخم.
- در برخی موارد، پماد هیدروکورتیزون برای کنترل التهاب خفیف به‌طور موقت استفاده می‌شود.
۵. اصلاح سبک زندگی
- از نشستن طولانی‌مدت خودداری کنید.
- فعالیت بدنی منظم (مثل پیاده‌روی روزانه) داشته باشید.
- ناحیه مقعد را پس از شستشو کاملاً خشک کنید و از دستمال‌های معطر استفاده نکنید.
اگر با رعایت این نکات، بهبودی ظرف ۲ تا ۳ هفته حاصل نشود یا علائم عود کند، به احتمال زیاد بیماری وارد مرحله مزمن شده و باید ارزیابی تخصصی‌تری انجام شود.
درمان شقاق مزمن (دارویی و جراحی)
وقتی بیماری وارد مرحله مزمن می‌شود، بافت اطراف ترک سفت شده و عضله داخلی مقعد دچار اسپاسم دائمی می‌گردد. در این حالت درمان‌های خانگی دیگر کافی نیستند و باید سراغ روش‌های پزشکی رفت.
۱. درمان دارویی
درمان دارویی شامل کرم‌های گشادکننده عروق (نیتروگلیسیرین، دیلتیازم) و تزریق بوتاکس است.
بوتاکس با شل کردن عضله اسفنکتر، درد و اسپاسم را کاهش داده و به زخم فرصت ترمیم می‌دهد.
۲. درمان جراحی (در موارد مقاوم)
در صورت عدم پاسخ به درمان دارویی، جراحی به نام اسفنکتروتومی داخلی جانبی (LIS) انجام می‌شود.
در این روش، پزشک بخش کوچکی از عضله مقعد را برش می‌دهد تا فشار کاهش یابد و خون‌رسانی طبیعی بازگردد.
مزیت این روش، بهبود قطعی در بیش از ۹۰٪ بیماران است.
| روش درمان | مناسب برای | مدت زمان بهبود | احتمال عود |
| درمان خانگی | شقاق حاد | ۲ تا ۴ هفته | کم |
| درمان دارویی | شقاق نیمه‌مزمن | ۳ تا ۶ هفته | متوسط |
| تزریق بوتاکس | شقاق مزمن با اسپاسم شدید | ۴ تا ۸ هفته | پایین |
| جراحی LIS | موارد مزمن و مقاوم | ۲ تا ۳ هفته پس از عمل | بسیار پایین |
راهکارهای جلوگیری از بازگشت شقاق بعد از درمان
- رژیم پرفیبر را همیشگی کنید (میوه، سبزی، نان سبوس‌دار).
- آب کافی بنوشید تا یبوست بازنگردد.
- پس از هر اجابت مزاج، ناحیه را با آب ولرم بشویید و خشک کنید.
- از نشستن طولانی‌مدت روی توالت خودداری کنید.
- فعالیت بدنی منظم (مثل پیاده‌روی روزانه) داشته باشید.
- در صورت بروز کوچک‌ترین علامت، سریعاً درمان را آغاز کنید تا مزمن نشود.
جمع‌بندی؛ چگونه تشخیص دهیم شقاق ما حاد است یا مزمن؟
اگر شقاق شما کمتر از ۶ هفته طول کشیده، زخم سطحی است و با درمان‌های خانگی بهبود می‌یابد، احتمالاً حاد است.
اما اگر درد مداوم، خون‌ریزی گاه‌به‌گاه، یا زائده پوستی در کنار مقعد دارید و بیش از ۶ هفته گذشته، با شقاق مزمن مواجه هستید.
در هر دو حالت، مراجعه به پزشک متخصص گوارش یا جراح عمومی می‌تواند از درد، عفونت و بازگشت بیماری جلوگیری کند.
به یاد داشته باشید: تشخیص دقیق بین شقاق حاد و مزمن، کلید انتخاب درمان مؤثر است.
سوالات متداول (FAQ)
۱. آیا شقاق مزمن بدون جراحی درمان می‌شود؟
در برخی موارد با تزریق بوتاکس و پمادهای خاص، بهبود حاصل می‌شود، اما در صورت عود مکرر معمولاً جراحی لازم است.
۲. چه تفاوتی میان درد شقاق و بواسیر وجود دارد؟
درد شقاق تیز و برنده است و هنگام دفع شدت می‌گیرد، در حالی که بواسیر بیشتر با خارش و احساس سنگینی همراه است.
۳. آیا استرس می‌تواند باعث شقاق شود؟
بله، استرس مزمن می‌تواند موجب اسپاسم عضله مقعد و یبوست شود که هر دو عامل مستقیم ایجاد شقاق هستند.
۴. آیا شقاق در بارداری خطرناک است؟
در دوران بارداری شقاق شایع است اما معمولاً پس از زایمان با مراقبت صحیح بهبود می‌یابد. در صورت درد یا خون‌ریزی زیاد باید پزشک را مطلع کنید.
